Tiền tiểu đường là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa và phân loại

Tiền tiểu đường là tình trạng rối loạn chuyển hóa glucose mạn tính, khi nồng độ đường huyết nằm trong khoảng cao hơn mức bình thường nhưng chưa đạt đến ngưỡng chẩn đoán tiểu đường type 2. Đây là giai đoạn gián tiếp, cho thấy cơ thể bắt đầu mất khả năng duy trì cân bằng glucose và có nguy cơ tiến triển thành tiểu đường đầy đủ.

Theo Hiệp hội Đái tháo đường Hoa Kỳ (ADA), tiền tiểu đường được phân chia thành hai nhóm chính:

• Rối loạn đường huyết lúc đói (IFG): nồng độ glucose lúc đói từ 100 đến 125 mg/dL (ADA 2025).
• Rối loạn dung nạp glucose sau ăn (IGT): nồng độ glucose sau 2 giờ làm nghiệm pháp dung nạp glucose từ 140 đến 199 mg/dL (WHO 2006).

Về mặt lâm sàng, tiền tiểu đường là dấu hiệu cảnh báo quan trọng để can thiệp sớm, nhằm giảm thiểu nguy cơ biến chứng mạch máu nhỏ và mạch máu lớn vốn có thể khởi phát ngay cả trước khi tiến triển thành đái tháo đường type 2.

Sinh lý bệnh

Cơ chế chủ đạo của tiền tiểu đường là giảm nhạy cảm insulin (insulin resistance), chủ yếu tại cơ vân và gan. Khi tế bào tín hiệu insulin bị suy giảm, quá trình vận chuyển glucose vào trong tế bào kém đi, khiến lượng glucose tồn đọng trong máu tăng cao.

Tế bào β tuyến tụy phản ứng bằng cách tăng tiết insulin để bù đắp, nhưng theo thời gian, khả năng dự trữ và tiết insulin của β tế bào giảm dần. Sự suy giảm này liên quan mật thiết đến stress oxy hóa và tình trạng viêm mạn tính trong mô mỡ, gan và cơ.

• Stress oxy hóa: sản sinh gốc tự do, phá hủy protein và màng tế bào β.
• Viêm mạn tính: cytokine pro-inflammatory (TNF-α, IL-6) làm rối loạn tín hiệu insulin.

Kết hợp giữa đề kháng insulin và suy giảm tiết insulin dẫn đến rối loạn điều hòa glucose, tạo thành vòng xoắn bệnh sinh tiến triển. Việc hiểu rõ các bước trung gian này là nền tảng để nghiên cứu các phương pháp điều trị nhắm đích, như thuốc làm giảm viêm hay chống stress oxy hóa.

Tiêu chí chẩn đoán

Theo ADA và WHO, ba chỉ số chính được sử dụng để chẩn đoán tiền tiểu đường:

Chỉ số	Phạm vi tiền tiểu đường	Nguồn khuyến nghị
Đường huyết lúc đói (FPG)	$100 \le \text{FPG} \le 125 \,\mathrm{mg/dL}$	ADA 2025
Đường huyết sau 2 giờ OGTT	$140 \le \text{2h-OGTT} \le 199 \,\mathrm{mg/dL}$	WHO 2006
HbA1c	5.7 – 6.4 %	ADA 2025

Mỗi phương pháp có ưu nhược điểm riêng:

• FPG: dễ thực hiện, chi phí thấp, nhưng chỉ phản ánh tình trạng lúc đói.
• OGTT: đánh giá khả năng dung nạp glucose đầy đủ, nhưng phức tạp và mất thời gian.
• HbA_1c: ổn định, không cần nhịn đói, nhưng bị ảnh hưởng bởi các bệnh lý huyết học.

Kết quả xét nghiệm nên được lặp lại 1–2 lần, cách nhau ít nhất 1 tuần, để khẳng định chẩn đoán.

Các yếu tố nguy cơ

Tiền tiểu đường thường gặp ở những đối tượng có tổ hợp nhiều yếu tố nguy cơ, bao gồm cả yếu tố không thể thay đổi và yếu tố liên quan lối sống.

• Di truyền và độ tuổi: tiền sử gia đình có người mắc tiểu đường type 2, độ tuổi ≥ 45 tuổi làm tăng nguy cơ.
• Thừa cân, béo phì: chỉ số khối cơ thể (BMI) ≥ 25 kg/m² tại châu Á, ≥ 30 kg/m² tại châu Âu.
• Ít vận động: hoạt động thể chất < 150 phút/tuần.
• Hội chứng chuyển hóa: tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, IDF.
• Tiền sử thai kỳ: đái tháo đường thai kỳ hoặc sinh con ≥ 4 kg.

Yếu tố	Ngưỡng nguy cơ cao
BMI	≥ 25 kg/m² (người châu Á), ≥ 30 kg/m² (người da trắng)
Vòng eo	> 90 cm (nam), > 80 cm (nữ)
Hoạt động thể lực	< 150 phút/tuần

Việc nhận diện sớm nhóm nguy cơ cao qua sàng lọc định kỳ cho phép triển khai can thiệp kịp thời, giảm tỷ lệ chuyển thành tiểu đường type 2 lên đến 50 – 70 % nếu duy trì lối sống lành mạnh.

Dịch tễ học

Theo Liên đoàn Đái tháo đường Quốc tế (IDF), ước tính có hơn 500 triệu người trên toàn cầu đang ở giai đoạn tiền tiểu đường vào năm 2024, tương đương gần 10% dân số trưởng thành (IDF Diabetes Atlas 2024).

Tỷ lệ tiền tiểu đường phân bố không đồng đều giữa các khu vực. Các nước châu Á – Thái Bình Dương và Bắc Mỹ ghi nhận tỷ lệ cao hơn do yếu tố di truyền cộng hưởng cùng thay đổi lối sống nhanh chóng. Ví dụ, tại Ấn Độ, hơn 18% người trưởng thành có thể trạng tiền tiểu đường, cao gấp đôi so với mức trung bình toàn cầu.

• Châu Á – Thái Bình Dương: 12–20% dân số trưởng thành.
• Châu Âu: 8–12% dân số trưởng thành.
• Bắc Mỹ: 10–15% dân số trưởng thành.

Xu hướng gia tăng tiền tiểu đường tương quan chặt với tỷ lệ béo phì và lối sống ít vận động. Tại nhiều đô thị lớn, hơn 30% dân số có BMI ≥ 25 kg/m², góp phần làm gia tăng đáng kể tỷ lệ rối loạn chuyển hóa glucose.

Hậu quả và tiến triển

Không can thiệp kịp thời, 10–15% người tiền tiểu đường sẽ tiến triển thành tiểu đường type 2 mỗi năm; con số này có thể lên tới 70% trong vòng 10 năm (Diabetes Care, 2013).

Ngay cả khi chưa chuyển thành tiểu đường chính thức, người tiền tiểu đường đã có nguy cơ cao của biến chứng mạch máu nhỏ (retinopathy, nephropathy) và mạch máu lớn (xơ vữa động mạch, đột quỵ). Dữ liệu dịch tễ cho thấy:

Biến chứng	Tỷ lệ mắc (%)	Giai đoạn tiền tiểu đường
Retinopathy nhẹ	5–10	Tiền tiểu đường
Viêm cầu thận	3–8	Tiền tiểu đường
Xơ vữa động mạch	15–20	Tiền tiểu đường

Yếu tố nguy cơ tim mạch như tăng huyết áp, rối loạn lipid máu thường xuất hiện sớm. Người tiền tiểu đường có nguy cơ gấp 2 lần bị bệnh tim mạch so với người bình thường cùng độ tuổi và giới tính.

Chiến lược dự phòng

Thay đổi lối sống là nền tảng dự phòng tiền tiểu đường. Chương trình can thiệp của Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (CDC) khuyến cáo:

1. Giảm 5–7% trọng lượng cơ thể trong 6 tháng đầu thông qua chế độ ăn ít calo và tăng hoạt động thể lực.
2. Vận động ít nhất 150 phút/tuần, bao gồm đi bộ nhanh, đạp xe, hoặc bơi lội (CDC DPP).
3. Thay đổi hành vi: theo dõi dinh dưỡng, lập nhật ký tập luyện, và tham gia nhóm hỗ trợ.

Các nghiên cứu lâm sàng lớn, như thử nghiệm DPP (Diabetes Prevention Program), đã chứng minh giảm 58% nguy cơ tiến triển thành tiểu đường type 2 sau 3 năm với can thiệp lối sống tích cực.

• Chế độ ăn: giảm 500–750 kcal/ngày, tăng cường rau xanh, ngũ cốc nguyên cám.
• Hoạt động thể chất: tối thiểu 30 phút/ngày, 5 ngày/tuần.

Phương pháp can thiệp y tế

Trong nhóm người có nguy cơ rất cao (BMI ≥ 35 kg/m², tuổi < 60, tiền sử đái tháo đường thai kỳ), metformin được khuyến cáo sử dụng như biện pháp bổ trợ (ADA 2025).

Liều khởi đầu thường là 500 mg/ngày, tăng dần đến 1.700–2.000 mg/ngày tùy khả năng dung nạp. Metformin giúp giảm hấp thu glucose ở ruột và cải thiện độ nhạy insulin tại gan.

• Chỉ định: IFG, IGT kèm béo phì nặng hoặc tiền sử đái tháo đường thai kỳ.
• Theo dõi: đánh giá creatinin huyết thanh, mức độ dung nạp thuốc mỗi 3–6 tháng.

Ngoài metformin, một số thử nghiệm giai đoạn đầu khảo sát vai trò của thuốc ức chế SGLT2 và GLP-1 analogues trong dự phòng, song hiện mới dừng ở giai đoạn nghiên cứu lâm sàng ban đầu.

Ứng dụng lâm sàng và chính sách y tế

Các quốc gia phát triển đã triển khai sàng lọc tiền tiểu đường tại tuyến y tế cơ sở, đặc biệt ở bệnh viện đa khoa và phòng khám cộng đồng. Việc sử dụng bộ câu hỏi sàng lọc rút gọn (IDRS, FINDRISC) giúp xác định nhanh nhóm nguy cơ.

Chính sách y tế cộng đồng tập trung vào:

• Chương trình giáo dục sức khỏe: hội thảo, tài liệu trực tuyến về dinh dưỡng và vận động.
• Hỗ trợ tài chính cho nhóm tham gia chương trình DPP, giảm chi phí xét nghiệm và tập luyện.
• Hợp tác liên ngành: y tế, giáo dục, thể thao để tạo môi trường thân thiện tăng cường hoạt động thể chất.

Hướng nghiên cứu tương lai

Khám phá biomarker sinh học phân tử có khả năng dự báo tiến triển từ tiền tiểu đường sang tiểu đường type 2 là trọng tâm hiện nay. Phương pháp “omics” (genomics, proteomics, metabolomics) được ứng dụng để tìm kiếm các dấu ấn đặc hiệu.

Bên cạnh đó, trí tuệ nhân tạo (AI) và học máy ngày càng được sử dụng trong phân tích dữ liệu lớn từ hồ sơ y tế điện tử, góp phần xây dựng mô hình dự báo cá nhân hóa và khuyến nghị can thiệp kịp thời (Nature Medicine, 2021).

Ứng dụng công nghệ di động (mHealth) với các ứng dụng theo dõi chế độ ăn, tập luyện và nhắc nhở xét nghiệm định kỳ hứa hẹn cải thiện tuân thủ điều trị và thay đổi hành vi bền vững.

Tài liệu tham khảo

1. International Diabetes Federation. IDF Diabetes Atlas, 10th ed., 2024. (Link)
2. Diabetes Prevention Program Research Group. “Reduction in the incidence of type 2 diabetes with lifestyle intervention or metformin.” New England Journal of Medicine, vol. 346, no. 6, 2002, pp. 393–403. DOI:10.1056/NEJMoa012512.
3. American Diabetes Association. “Standards of Medical Care in Diabetes—2025.” Diabetes Care, vol. 45, suppl. 1, 2025. DOI:10.2337/dc25-S001. (Link)
4. World Health Organization. Definition and Diagnosis of Diabetes Mellitus and Intermediate Hyperglycemia, 2006. Geneva: WHO Press. (Link)
5. Centers for Disease Control and Prevention. “National Diabetes Prevention Program.” CDC, 2024. (Link)
6. Topol EJ. “High-performance medicine: the convergence of human and artificial intelligence.” Nature Medicine, vol. 25, 2019, pp. 44–56. DOI:10.1038/s41591-018-0300-7. (Link)